| 705 | S. Debui iampridema ad binas tuas1 respondisse, sed partim negotiis impeditus non potui, partim non se quispiam obtulit, qui perferret. Tarditati igitur meae ignosces.
Ego, mi F'rater' C'arissime', tantum percepi doloris ex eo, quod scribis de damno accepto ex Oporini obitu2, propter magnum aes alienum ab eo contractum et nunquam persolutum3, ita ut iam tu verseris in magno discrimine rerum tuarum. Tantum, inquam, percepi hinc doloris, ut melius sentire quam exprimere possim. Facit hoc vera amicitia, quam vera etiam pietas inter nos conciliavit et qua me tibi Dominus Iesus ita devinxit in Spiritu sancto, ut non possim tibi non συμπαϑεῖν. Spectavi et ego in te tuoque carissimo filio4 cum alias tum praesertim praeterita hyeme, cum isthic essemus, eandem erga me meosque liberos συμπάϑειαν, apertum sane verae et christianae amicitiae testimonium.
Sed utinam tam tibi possem tuoque filio et nepotibus sanctisque uxoribus opem ferre, quam vos nobis in nostris necessitatibus attulistis auxilii! Cupio certe. Ac, si qua ratione videas te posse a me iuvari vel per Ill'ustrissimum' P'rincipem'5 vel per amicos, rogo significes. Nam nihil non agam. Quid enim tibi non debeam? Quod vero in praesentia possum praestare officii, principio rogo Dominum Iesum, in cuius manu sunt omnes Thesauri atque divitiae6, tibi tuisque ita adsit, ut eius erga vos benevolentiam et beneficentiam reipsa sentiatis.
Deinde rogo te per Christum, ut tibi ipse non desis ac quemadmodum scribis, et pie scribis, cogites Dominum velle te ad caelestes divitias aspirare, idque eo magis in ista tua senecta7, quo propius accedis ad tempus sanctae et felicis ex hoc mundo, nequam, ad caelestem patrem atque patriam migrationis.
Novimus enim eo profectum prius Christum, non ut ibi solus aeterna frueretur vita, sed ut nobis quoque pararet locum. Quo praeparato (quotidie autem usque ad finem mundi praeparat sua intercessione et coelestium donorum exhibitione) redibit ad nos ad se assumendos, ut simus tandem resumptis etiam corporibus, ubi et ipse est8. Et quidem eo modo eundum nobis esse illo, quo et ipse prior ivit, citra aurum et argentum et citra ullam substantiam huius seculi, quippe quorum usus non fuerit amplius necessarius.
Sed alia accedit utilitas, quod nimirum hac ratione facilius et tu excitaberis ad filium tuum Domino
commendandum et ipse filius cogetur totus a Christo pendere et maiori rerum coelestium, quae nunquam
possunt perire aut abripi, desiderio affici, quam si multas reliquisses illi facultates. Novimus illud
Christi, ubi thesaurus tuus, ibi et cor tuum
9.
Et non sine causa dictum fuisse, facilius esse, ut camelus per foramen acus transeat, quam ut dives ingrediatur in regnum coelorum
10. Et sapientissime orasse Salomonem, ne Deus sibi daret aut multas facultates aut paupertatem, | 706 | eas ob causas, quas nosti11.
Ac profecto, si habeamus, unde vivamus et vestiamur, ut docuitb Apostolus, iis contenti esse debemus12. Illud etiam occurrit, Dominum instar optimi et liberorum suorum amantissimi parentis saepenumero nos externis expoliarec divitiis, quo internis ac spiritualibus magis ac magis cumulet, multis nimirum virtutibus, quas nemo hominum eripere nobis possit. Hinc fit, ut plures pauperes videamus operam dare literis aliisque virtutibus quam divites, ita ut qui sunt pauperiores, fiant ditiores, et ditiores maneant pauperiores.
Quis autem merito possit conqueri, si decem spolietur numulis et centum donetur coronatis? Si multae adsint divitiae, quia videmus nobis esse, unde splendide vivamus, somno, ventri, otio, securi indulgemus, fimus ignavi virtutes, si non contemnimus, saltem negligimus. Ita fit, ut destituti virtutibus, si postea contingat, ut facultatibus etiam, quibus videbamur pulchre muniti, destituamur, tum demum nudi prorsus et ab omni divitiarum genere vacui cogamur turpiter mendicare. Exempla possem adferre ducenta.
Ergo consulit nobis Deus, pater optime, quum ut cogat nos operam dare virtuti eosque veris opibus congerendis, praesentis seculi male fundatas eripit. Etenim sicut copia, praesertim si addas amorem, causa est malorum omnium13, sic tenuitas causa bonorum et virtutum omnium. Non haec scribo tua causa, mi observande frater, quippe qui his non opus habeasd consolationibus, sed nostri potius carissimi Samuelis, ut magis ad virtutis studium excitetur et animum adiiciat ad aliquam conditionem, si non scholasticam, saltem ecclesiasticam, qua in re, si meam desideratis operam, monitus certe non negligam. Videte, ut ante dixi14, quibus in rebus possim vobis prodesse; et aliquam vestrae voluntatis date mihi significationem. Scio vos esse viros et Spiritu Dei praeditos atque prudentes. Ideo plura non addam.
Quod petis de disputatione deque Disciplina, paucis accipe15. Nam quia postulas, non possum denegare:
Aliquot ante annis tentatum fuit a quibusdam viris, piis et honestae vitae studiosis, ut in huiusce regionis ecclesiis institueretur ecclesiastica Disciplina16. Alii restiterunt, sed non credebantur resistere, quod Doctrinam de Disciplina damnarent, sed quod iudicarent non esse in praesentia utile aut quod non posset facile obtineri aut aliis de causis similibuse. Ita vero desitum est ab instituto et de re ipsa disputari, ut tamen (quemadmodum fit) animi manserint aliquantum a se invicem alienati. Nuper vero, quum quidam Anglus17 creandus esset Doctor18, Theses obtulit D. Boquino disputandas. Erant illae pleraeque omnes de vestimentis et aliis rebus, | 707 | quibus de in Anglia diu est disceptatum, aliis affirmantibus esse liberas et adiaphoras, aliis contra esse superstitiosas etc.19, in quorum sententia erat et iste Anglus. Has quum legissem, hortatus sum D. Boquinum, ne permitteret de hisce rebus in nostra schola hoc praesertim tempore disputari allatis aliquot rationibus. D. Boquinus probavit sententiam meamf. Iussus igitur fuit Anglus alias proponere Theses; id quod et fecit.
Inter has erant et duae de necessitate Disciplinae ecclesiasticae et cumprimis de excommunicatione20. Has ubi legissem, visae fuerunt non tantum piae (nisi quod illae etiam duae de vestibus, quanquam moderatiores prioribus, non usque adeo probabantur mihi), sed etiam tales, quas nunquam putassem a quopiam viro pio et vel mediocriter erudito serio oppugnatum iri. Nam etsi me non latebat dissidium superiorum annorum de constituenda Disciplina21, nunquam tamen in perpetuum existimassem inter hos pastores et professores quempiam reperiri posse, cui doctrina haec improbaretur. Non iudicavi igitur has etiam alteras theses, ne disputarentur, impediendas esse. Quare fuit disputatum et pacifice disputatum. Caeterum ad finem Disputationis quidam conquesti sunt, non sibi satis temporis fuisse ad disputandum, se alioquin multa et ea quidem gravia adversus has theses de Disciplina allaturos fuisse. D. Boquinus, qui praesidebat, respondit se curaturum, ut cras aut perendie denuo disputaretur. Ergo perendie reditur ad disputationem.
Fuit disputatum serio contra theses illas De Disciplina, sed ita disputatum, ut licet nemo non videret animos aliquantum esse accensos, tolerabilis tamen fuerit disputatio et modesta ac sine convitiis, nisi quod ad extremum pastor quidam22 protestatus est hanc Doctrinam se damnare tanquam pugnantem cum verbo Dei, quam protestationem ita admiratus fui, ut nihil supra, et vero etiam valde offensus. Hoc se habuit modo illa disputatio.
Post disputationem coeperunt adversarii Disciplinae contra Disciplinam scribere et scripta spargere, ac praecipuum, quod iam per omnium volitat manus scriptum23, fuit scriptum, quo contendunt Excommunicationem neque ex Veteri neque ex Novo Testamento probari posseg24, et neminem a Coena, etsi sceleratissimum et impenitentem hominemh atque adeo pervicacem, arceri posse, nisi diversae sit doctrinae25. Qui veram defendunt sententiam, nihil adhuc scripserunt26, hac tantum de causa, quod nolint turbare ecclesiami et quod | 708 | etiamj expectent, dum I'llustrissimus' P'rinceps' aliquid de hac re constituat, kut omne tollatur scandalum legitima rationek.27 Nam P'rinceps' expetit disciplinam, tantum abest, ut doctrinam improbet.
Quod ad me attinet, si interroger, dico sententiam meam libere, sed modeste, ne sim veritatis proditor. Caetera non me immisceo iis negotiis multis de causis iisque honestis. In hoc statu sunt res. Et fideliter, quod petiisti, etiam exposui. Video autem ubique esse, quod desideres. Dominus curet suas ecclesias, Amen.
Commendo vero negocium meum apud D.l Sturmium. Velim etiam te rogatum, ut illud Buceri scriptum contra Antididagma28 vel tu cures imprimendum vel mittas ad me, et curabo hic cudi. Si neutrum velis, saltim quos notaveram tractatus, ut illum de Missa, cures describi meis sumptibus et ad me mittas. Liber, quem miseras, ubi index in patres salvus est, sed nondum descriptus, quia carui amanuensi, et non fuit mihi otium.
Vale, frater car'issime' in Domino, etm Deus te servet ac consoletur. Heidel. 26. Sept. 68.
T. Z'anchius'.
(Adressierung:) | 397 | H. Zanchi ad D. Conradum Hubertum, olim Amanuensem et Diaconum D. Buceri, Consolatoria29.
senex.
petition) an Kurfürst Friedrich Ⅲ. schildert er diesem seine persönliche Lage und ersucht ihn um Schutz. Der undatierte Brief, in welchem Withers auch eine Geschichte der Entwicklung der englischen Kirche seit Heinrich Ⅷ. bietet, findet sich in: Robinson, Zurich Letters 2, Letter LXII, S. 156–164. Vgl. Walton, Streit, S. 216f.; Maissen, Erastus, S. 191; Mühling, Bullingers Kirchenpolitik, S. 117f.
Vestarian controversyhatten Puritaner wie Withers scharfe Kritik an den von Königin Elisabeth vorgeschriebenen liturgischen Gewändern geübt, die sie als katholisch ansahen und die sie durch eine einfachere Kleidung ersetzen wollten, welche sie während der Zeit ihres Exils auf dem Kontinent kennengelernt hatten. Aus diesem Grund wollte Withers über diese Frage disputieren. Vgl. dazu Maissen, Erastus, S. 191. In dem in Anm. 17 genannten Brief an Friedrich Ⅲ. übt Withers aber auch grundsätzliche Kritik an der vom englischen Parlament der Königin und den Bischöfen verliehenen Vollmacht zur Einführung von
additional ceremonies. Darunter führt er dort z. B. auf: die Verwendung von Oblaten bei der Feier des Abendmahls, die Proskynese und das Abnehmen des Huts bei der Nennung des Namens Jesu, s. Robinson, Zurich Letters 2, Letter LXII, S. 161.
ambt- und bevelchsleutenausgeübt werden (EKO 14, S. 421f.).
pastor quidamist Adam Neuser (ca. 1530–1576) gemeint, der Pfarrer der Peterskirche. 1561 war Neuser von der Theologischen Fakultät der Universität Heidelberg für die dritte Theologieprofessur vorgeschlagen worden; Friedrich Ⅲ. entschied sich jedoch für Kaspar Olevian. 1569 wurde Neuser wegen seiner Parteinahme für die weltliche Kirchenzucht seines Amtes als Pfarrer enthoben und zum Frühprediger an der Heiliggeistkirche degradiert. Wegen der Herabsetzung bat Neuser 1570 den Kurfürsten um seine Versetzung bzw. Entlassung. Im März 1570 wurde er suspendiert. Vgl. Burchill, Antitrinitarians, S. 107–147; Wolgast, Peterskirche, S. 3f.; Wolgast, Adam Neuser; s. auch unten Nr. 51 Anm. 3.
Quocirca cum nec vetus nec novum Testamentum hanc puniendi rationem imperarit, sed contrarium in utroque saepe occurat, merito putamus, humanum potius inventum esse Excommunicationem […] quam divinam quandam legem.